Het humanisme is eeuwenlang met religieus voelen en denken vermengd geweest. Binnen het Humanistisch Verbond stond en staat het bestaansrecht van religieus getint humanisme echter steevast ter discussie. Als aanhanger van het inclusief humanisme maakt men ruimte voor de persoonlijke levensovertuiging die religieus van aard kan zijn, als rationeel of atheïstisch humanist is dit absoluut geen onderdeel van humanisme. Spiritualiteit hoeft daarentegen niet religieus van aard te zijn en past bij zowel de inclusieve als de atheïstische humanist.

Humanisme en religie

De vraag hoe humanisme en religie zich tot elkaar verhouden wordt vanaf het oprichten van het Humanistisch Verbond door o.a. Jaap van Praag steeds opnieuw gesteld. Afhankelijk van de tijdsgeest wordt deze vraag (wisselend) beantwoord. Als we kijken naar de oprichting van het Humanistisch Verbond waarmee Van Praag wil voorkomen dat de grote groep buitenkerkelijken ‘ten prooi’ valt aan geestelijk nihilisme en levensbeschouwelijke leegte dan vinden we tien kernideeën, ofwel postulaten. Van Praag maakt daarbij onderscheid in humanisme als mensbeeld en humanisme als wereldbeeld, of: een antropologie en een ontologie. Via de fenomenologische methode zijn deze ideeën opgespoord en beschreven. (Deze kunt u lezen in: Van Praag – Grondslagen humanisme). Hoewel niet al deze postulaten te verenigen zijn met een religieuze mens- en wereldbeschouwing laat van Praag ruimte voor religieuze inspiratie. Zijn uitgangspunt is dan ook dat het humanisme meer moet zijn dan een antireligieus verbond. In het eerste beginselverklaring van het Humanistisch Verbond uit 1946 staat dan ook: ‘Onder humanisme wordt verstaan de levens- en wereldbeschouwing, die zich, zonder uit te gaan van het bestaan van een persoonlijke godheid, baseert op de eerbied voor de mens als bijzonder deel van het kosmisch geheel (…)’

De vraag of humanisme en religie samen kunnen gaan blijft een punt van discussie waarbij ook de definitie van religie leidt tot vurig debat. Uiteindelijk wordt in 1973 ten tijde van emancipatie en democratisering de verwijzing naar het kosmische uit de beginselverklaring geschrapt om te worden vervangen als: ‘Het humanisme is de levensovertuiging die probeert leven en wereld te begrijpen uitsluitend met menselijke vermogens. Het acht wezenlijk voor de mens zijn vermogen tot onderscheidend oordelen, waarvoor niets of niemand buiten hem verantwoordelijk kan worden gesteld.’ De tijdsgeest die volgde richtte zich minder op het vraagstuk humanisme en religie maar de discussie wordt aangewakkerd onder leiding van Paul Cliteur wanneer hij voorzitter wordt van het Humanistisch Verbond van 1993 tot 1995. Hij zet het humanisme nadrukkelijk neer als atheïstisch en wijst kerkelijke dogma’s maar ook religieuze en spirituele inspiratiebronnen af. Als positivistisch humanist moet men niets hebben van, in hun ogen, vage en irrationele religies.

Toch is er in de Algemene ledenvergadering in 2002 besloten dat religieuze en spirituele inspiratiebronnen wel degelijk passen binnen een humanistische levensbeschouwing: ‘(…) het Humanistisch Verbond, dat zelf geen godsdienstig karakter heeft, erkent dat aangesloten humanisten ook religieuze of spirituele inspiratiebronnen kunnen hebben.’ In het humanisme van tegenwoordig, ook wel Eigentijds humanisme genoemd, is dit terug te vinden in de uitgangspunten van het levensbeschouwelijk humanisme van het HV. Zij voegen drie elementen toe aan de beginselverklaring van 1973.

1. De grondslag: Het humanisme is een levensbeschouwing die uitgaat van de waardigheid van mensen en haar inspiratie vindt in menselijke vermogens. (lees verder, link)
2. De maatschappelijke component: Het humanisme is een politiek-moreel streven. (Lees verder, link)
3. De persoonlijke component: Het humanisme omvat het streven naar een goed, mooi en zinvol persoonlijk leven. (Lees verder, link)

Spiritualiteit

Men kan zich dus humanist noemen en tegelijkertijd inspiratie en veerkracht halen uit religieuze en spirituele inspiratiebronnen. Het begrip spiritualiteit heeft het risico om over een kam geschoren te worden met religie, hoewel het de laatste jaren enorm is toegenomen in populariteit. Terwijl de kerken leeglopen is het tegenwoordig geen uitzondering meer als iemand aan yoga of meditatie doet, activiteiten die spiritueel van aard zijn. En het maandblad Happinez, met redactionele pijlers als Spiritualiteit en Religie en Inspiratie en Wijsheid hebben bijna een half miljoen lezers per nummer. De term lijkt steeds algemener te worden en is zo aan een zekere inflatie onderhevig.

Spiritualiteit is hot, ook onder auteurs. Alain de Botton bracht in 2012 het boek Religion for Atheists uit. Een boek dat het bovennatuurlijke ontkent van religie maar men wel aanspoort inspiratie te vinden in religieuze ideeën over hoe bijvoorbeeld goed te leven, zowel individueel als in een maatschappij. Opvallend is dat deze ideeën (die de Botton wil dat men ‘steelt’ van religie) nauw verbonden zijn met waarden waarop het humanisme zich stoelt. Een andere schrijver is de neurowetenschapper, filosoof en fanatieke atheïst Sam Harris. Harris gelooft niet in een god en vindt het niet kunnen dat religie in deze tijd er nog mee wegkomt om voor een bepaald wereldbeeld te staan zonder bewijs. In zijn boek Waking Up, searching for spirituality without religion gaat Harris, ook humanist, op zoek naar (neuro) bewijs dat blijk geeft van het belang van (spirituele) levensbeschouwingen. Het thema is niet alleen recent beschreven, filosoof en humanist John Dewey (1859-1952) heeft een eeuw geleden al een boek geschreven over deze zoektocht. Recentelijk (2014) in het Nederlands uitgeven is Het religieuze bevrijd van religie. Een beargumentatie voor de kracht en belang van religieuze rituelen en ervaringen zonder het geloof in een bovennatuurlijke god. Wat is dit spirituele of religieuze dat bestaat zonder een geloof in een god?

Groei en transcendentie

In 2015 publiceert wetenschapper Jeaneane D. Fowler een fenomenologische benadering van het begrip spirituality in The Wiley Blackwell Handbook of Humanism. Zij richt zich met haar onderzoek eerst op de etymologie van het woord en neemt ‘spirit’ als basisbeginsel. Spirit heeft verschillende vertalingen in het Nederlands en daarmee ook verschillende betekenissen. Het kan geest betekenen, maar ook kracht, in de zin van levenskracht, essentie. Etymologisch gezien is het begrip spiritualiteit dan ook eerder seculier van aard dan religieus. Dat spiritualiteit gevoelsmatig gekoppeld is aan religie is niet gek, omdat in het religieuze discours vaak zogenoemde spirituele ervaringen voorkomen.

Op het moment dat men het spirituele loskoppelt van dit discours ontstaat er ruimte om het vanuit het fenomenologisch oogpunt te benaderen. Fowler benoemd dat spiritualiteit een puur menselijke ervaring is dat niets te maken heeft met iets bovennatuurlijks. Zij haalt hierbij wetenschapper Ursula King aan die in haar onderzoeken naar spiritualiteit aangeeft dat het niet gezien moet worden als iets wat losstaat van het menselijk leven: ‘Thus, she (King) sees spirituality as a process of transformation and growth’. Dit is een strikt menselijke dimensie en is een biologische en psychologische ervaring die alle mensen kennen, of ze dit nou zo willen zien of niet, zegt Fowler. Binnen deze menselijke dimensies zijn er veel verschillende manieren waarop spiritualiteit ervaren kan worden, bijvoorbeeld door een wandeling, in stilte, door crisis enzovoorts. Ook hoeft het niet te gaan om korte momenten in het leven, het zoeken naar zin en hoe goed te leven is een voorbeeld van wat Fowler een pragmatische spiritualiteit noemt.

Ook Harris schaart zich achter de menselijke dimensie van spiritualiteit: je hoeft er helemaal niet voor te geloven dat er ‘meer’ is dan het hier en nu. Hij richt zich op spirituele technieken zoals bijv. mindfulness. Deze technieken zijn niet spiritueel als praxis maar vanwege het effect op de mens: een verandering van perspectief, zegt Harris. In Waking Up deelt hij dat het beseffen van het feit dat ‘het zelf’ een illusie is en je gedachten (je ego) niet op zichzelf staan een belangrijk onderdeel van persoonlijke groei is die hij ‘zelf-transcendentie’ noemt. Deze transcendentie is de basis van (zijn opvatting van) spiritualiteit. Transcendentie is geen nieuw begrip binnen de discussie van religie en spiritualiteit. Adri Smaling en Hans Alma leggen een verband tussen transcendentie en zingeving  in het boek ‘Waarvoor je leeft’ uit 2010: ‘Zingeving is telkens het meer of minder overstijgen van de onmiddellijkheid van het hier en nu: een transcenderende betekeniservaring.’ Het overstijgen van het eigen, individuele ego in relatie tot anderen, waar Harris ook voor staat, is hier een goed voorbeeld van. Smaling & Alma noemen dit ‘horizontale zingeving’. Maar transcendentie kan ook het erkennen van een bovennatuurlijke werkelijkheid zijn, (zoals aanhangers van een geloof), dit noemen Smaling & Alma ‘verticale zingeving’, en maakt geen deel uit van het humanisme, doordat zij deze bovennatuurlijke werkelijkheid niet beaamt.  

Zingeving kan ook spiritueel zijn, als een soort existentiële of ultieme zingeving. ‘Hier wordt het leven van alledag overstegen vanuit een verlangen naar doorleving en bezieling’ aldus Smaling & Alma. En kan een voorbeeld zijn van een humanistische spiritualiteit. Deze horizontale spiritualiteit staat lijnrecht tegenover verticale spiritualiteit, waarbij het geloof in een bovennatuurlijke werkelijkheid de basis is. De Islam is hiervan een voorbeeld.  Ook Fowler noemt het woord transcendentie met betrekking tot spiritualiteit: ‘Spirituality is a universal phenomenon, a ‘horizon of transcendence in the midst of life’; it is what can unite human beings independently of cultural differences. The more spirituality is realized, the greater the development of the ‘whole’ person, the fuller the person is.’

Kosmisch geheel

Spiritualiteit gaat dan om persoonlijke groei, mogelijk gemaakt door bewustwording en reflectie. Dat men bijvoorbeeld realiseert dat het ‘zelf’ niet bestaat, of dat er andere dingen er toe doen in het leven dan werken, consumeren of een gezin stichten. Deze realisatie kan in iemand opkomen terwijl ze buiten wandelen en helemaal opgaan in de natuur, dit is een voorbeeld van een transcendente ervaring: ‘het opgaan in’, de natuur, of, het grotere geheel. De grens van iemand zijn eigen ‘zijn’ vervaagt en gaat op in het grotere geheel: de aarde waarop zij leeft, de aarde weer onderdeel van het universum. (Of zoals Van Praag aangaf: het kosmisch geheel.) Hier is niets bovennatuurlijks aan, dit is de mens die zich verbonden voelt met de wereld om zich heen. Deze momenten van verbinding met of het opgaan in  het grotere geheel, kunnen heel betekenisvol zijn. Men kan zich nietig voelen of beseffen dat hij of zij niet gelukkig is. Dit besef kan men anders doen kijken naar het leven: wat is het leven toch mooi, of, ik ga het anders doen, beiden gaan om zingeving. Dit is, zoals Fowler het aangaf: het proces van groei en transformatie en staat niet los van het menselijk leven.

Opgaan in de wereld om je heen is een mooie manier om te beseffen dat je deel uitmaakt van deze wereld, er niet los van staat, en dat dit heel bijzonder is. Zoals Van Praag aangaf: ‘Onder humanisme wordt verstaan de levens- en wereldbeschouwing, die zich, zonder uit te gaan van het bestaan van een persoonlijke godheid, baseert op de eerbied voor de mens als bijzonder deel van het kosmisch geheel (…)’. Eerbied voor het feit dat we onderdeel uitmaken van de aarde waarop we leven, en het universum waar de aarde zich in bevindt, zou eigenlijk ook moeten betekenen dat we meer eerbied moeten hebben voor deze aarde. Niet alleen omdat dit de plek is die ons voorziet van zuurstof en voeding maar ook omdat deze aarde een manier is om keer op keer weer van te leren. Nietzsche onderschrijft ecologische betrokkenheid van de mens. Henk Manschot toont ons in Blijf de Aarde Trouw uit 2016 dat Nietzsche heeft gewerkt aan een filosofie die het universum , en in het bijzonder de aarde, opnieuw tot gids maakt voor de mens: ‘Zijn streven is om een nieuwe filosofie van de aarde te ontwerpen voorbij de klassieke en de moderne kosmologie.’

De aarde als gids om van te leren, door erin op te gaan, je onderdeel van te voelen om vervolgens weer te aarden en met moed en inzet het anders te gaan doen. Een proces van groei en transformatie, middels transcendentie en aarding. Hier komt geen enkele keer een bovennatuurlijke werkelijkheid kijken, maar een menselijke essentie. Spiritualiteit is op deze manier gezien niets anders dan mens-zijn, met een waardevolle focus op groei, transformatie en zingeving.